یکی از پرکاربردترین اصطلاحات در محیط‌های دانشگاهی کارآفرینی و کسب و کار "زیست‌بوم کسب و کار" و همچنین "زیست‌بوم کارآفرینی" هست. واژه اکوسیستم استعاره‌ای زیست‌شناختی است که چندین دهه قبل از توجه محققان کسب و کار در متون علمی زیست شناسی استفاده می‌شد.

 

 

واژۀ اکوسیستم اولین بار در سال 1935 توسط آرتور تنسلی (Arthur Tansley)، اکولوژیست انگلیسی، از ترکیب اسم دوکلمه‌ای سیستم اکولوژیک (ecological system) به کار برده شد و به طور ساده توصیف کننده برهمکنش‌های بین موجودات زنده (ارگانیسم‌ها) و محیط فیزکی آنها است (1). خود کلمه اکولوژی اولین بار در 1866 توسط ارنست هکل زیست‌شناس آلمانی وارد دایره واژگان علمی شد (2) و معادل فارسی آن بوم‌شناسی، محیط‌شناسی است. واژه اکولوژی از ترکیب دو کلمه یونانی اویکوس (Oikos) به معنی مسکن، خانه، بستر زیست یا محل زندگی و لوگوس (Logos) به معنای شناخت، علم یا دانش حاصل آمده است (3).

مطالعه اکوسیستم کسب و کار در ابتدا توسط جیمز اف. مور (1993) در مقاله “Predators and Prey: A New Ecology of Competition” آغاز شد. این مطلب نشان می‌دهد که یک نوع کسب‌وکاری یک عضوی از یک کل تحت عنوان زیست بوم هست که صنایع مختلف را ترکیب می‌کند. بنابراین، اکوسیستم کسب و کار به عنوان دیدگاهی برای درک الگوهای عملیاتی جامعه اقتصادی تعریف می شود (4). همچنین کوهن (2006) اولین کسی بود که از اصطلاح اکوسیستم کارآفرینی (entrepreneurial ecosystem) استفاده کرد (5). کوهن زیست‌بوم کارآفرینی را به عنوان گروهی از فعالان وابسته به هم در یک منطقه جغرافیایی می‌داند که با حمایت و تسهیل کسب‌وکارهای مخاطره‌آمیز به توسعه پایدار تعهد دارند (6). علاوه بر این اشخاص نویسندگان دیگری نیز بوده‌اند که تعاریف خود را از این اصطلاحات بیان کرده‌اند. اکوسیستم کارآفرینی شامل مجموعه ای از بازیگران و عوامل وابسته به هم است که به نحوی اداره می شوند که کارآفرینی مولد را ممکن می سازند (Stam 2015). با این وجود هنوز تعریف مشترکی از اکوسیستم های کارآفرینی در میان محققان یا افراد دست‌اندرکار وجود ندارد. اولین جزء این اصطلاح کارآفرینی است: فرآیندی که در آن فرصت‌ها برای ایجاد کالاها و خدمات جدید بررسی، ارزیابی و بهره‌برداری می‌شوند. Stam و van de Ven به عنوان نمونه این مفهوم را به طور مفصل در مقاله Entrepreneurial ecosystem elements بررسی کرده‌اند (7).

 

ترکیب کلمه سیستم با اکولوژی بیانگر طرز نگرش سیستمی این دانشمندان نسبت به این رشته علمی بوده است. بنابراین می‌توان ویژگی‌های مشترک در میان سیستم‌ها را در مورد اکوسیستم‌های طبیعی نیز یافت. یعنی از اجرای مختلفی که با هم در تعامل هستند تشکیل شده‌اند و دارای مرز مشخهصی هستند و غیره. به عنوان مثال، سیستم ممکن است باز یا بسته باشد، اقیانوس از نظر آب یک سیستم باز است و آن را با اتمسفر مبادله می‌کند، زمین از نظر انرژی یک سیستم باز ولی از نظر مواد عملا یک سیستم بسته محسوب می‌شود. هر سیستم نسبت به ورودی‌ها (inputs) یا درون‌دادها واکنش نشان داده و خود دارای خروجی (outputs) یا برون‌داد است. سیستم‌های بسته عمدتا مصنوعی‌اند (3). قابل ذکر است که نظریۀ عمومی سیستم‌ها (general systems theory) اولین بار توسط لودویگ فون برتالانفی (Ludwig von Bertalanffy) زیست‌شناس اتریشی ارائه شده است (8).


 

مطالعات اکولوژیک؛ غالبا از سطح موجود زنده تا اکوسفر انجام می‌شود. مجموعه نقاطی که کلیه موجودات کره زمین ناگزیر به زندگی، حداقل در یکی از آنها، هستند اکوسیستم عظیمی را شکل می‌دهد که موسوم به اکوسفر (Ecosphere) است (3). اکوسفر می‌تواند جایی باشد که اکوسیستم‌های طبیعی، اکوسیستم‌های مربوط به زیست انسان (شهری و روستایی) و اکوسیستم‌های کسب و کار، همگی را با هم دربرمی‌گیرد. به بیان دیگر اکوسیستم‌های کسب و کار هم با توجه به اینکه به یک یا چند مورد از منابع انرژی، و مواد اولیه و غیره وابسته هستند و یا به هر نحوی بر زندگی انسان به عنوان موجود زنده اثر دارد، زیرمجموعه اکوسفر عظیم زمین هستند.

 

می‌توان گقت که استعاره زیست‌بوم به بهترین نحو برای توصیف روابط کسب‌وکارها مناسب هست. حتی می‌توان مثال‌ها و استعاره‌های بیشتری در همین موضوعات اکولوژیک مطرح کرد. به عنوان مثال روابط بین کسب‌وکارها در قیاس با روابط بین گونه‌های موجودات زنده. گونه‌های زیستی دارای کنش‌های مشترکی هستند که نظایر آنها را در کسب‌وکارها نیز می‌توان یافت. بر اساس کتاب اکولوژی تالیف دکنر محمدرضا اردکانی، در گونه‌های زیستی این کنش‌ها دو دسته کلی دارند (3):

1.    واکنش‌های هوموتیپیک (Homotypic Reaction) که به واکنش‌هایی که بین افراد یک گونه رخ می‌دهد (واکنش‌های درون جمعیتی یا درون گونه‌ای یا بین جمعیتی) گفته می‌شود.
واکنش‌های هوموتیپیک شامل انواع مختلفی است که مهترین آن رقابت درون‌گونه‌ای است.

  •   رقابت درون‌گونه‌ای (Intraspecific Competition): رقابت بین جمعیت‌ها یا افراد یک گونه بر سر منابع، قلمرو و غیره مانند وقتی که چند کسب و کار از یک صنعت در تمامی زمینه‌ها با هم رقابت داشته باشند.


2.    واکنش‌های هتروتیپیک (Heterotypic Reaction) که به واکنش‌هایی که بین افراد گونه‌های مختلف رخ می‌دهد گفته می‌شود.

انواع واکنش‌های هتروتیپیک:
•    بی‌تاثیری یا زیست مستقل (Neutralism) کسب‌وکارهای که در یک اکوسیستم تاثیری بر هم ندارند.
•    همکاری متقابل یا زندگی تعاونی به حالت اجباری (Mutualism): همزیستی اجباری نیز نامیده می‌شود که مثال زیستی معروف آن هم زیستی یک قارچ تک‌سلولی با جلبک و ایجاد موجودی به نام گلسنگ هست به طوری که در نبود یکی دیگری نیز نمی‌تواند زنده باشد. در دنیای کسب‌وکار نیز ممکن است مثال‌های از چنین کسب‌وکارهایی سراغ داشته باشید که به نوعی با هم همزیستی اجباری دارند.
•    زندگی اشتراکی یا همکاری اولیه به حالت اختیاری (Cooperation یا Protocooperation): هر دو کسب‌کار (همان گونه‌ها) سود می‌برند اما رابطه آنها اجباری نیست و در نبود دیگری نیز به زیست خود ادامه می‌دهند.
•    همسفرگی(Commensalism): گونه همسفره سود برده و البته این رابطه برای میزبان بی‌ضرر و بی‌اثر است. مثل رابطه شیرها و کرکس‌ها
•    بازدارندگی یک‌طرفه یا زندگی مهارکنندگی (Amensalism): در این حالت یک گونه از فعالیت باز داشته شده و گونه دیگر تاثیر نمی‌پذیرد به طوری که گونه دوم معمولا با ترشح ماده‌ای فعالیت گونه دیگر را مهار می‌کند. درخت گردو با ترشح ماده ژئوگلوتون رشد گیاهان دیگر را در اطراف خود محدود می‌کند.
•    زندگی انگلی (Parasitism): از کنش‌های متقابل که برای یکی مفید و برای دیگری مضر است. انگل‌ها معمولا از میزبان (Host) کوچکترند و غیرآزادزی هستند، یعنی تمام یا بخشی از زندگی خود را به شکل انگلی سپری می‌کنند. انگل‌ها معمولا میزبان خود را نمی‌کشند. مثال این رابطه در دنیای کسب‌وکارها می‌توان به سودجویی و ایجاد کسب و کار مخفیانه غیرفانونی برخی اشخاص در ضمن کار درون ساختار یک کسب و کار دیگر اشاره کرد.
•    زندگی به شکل طعمه‌جویی یا صید و صیادی (Predation): مانند زندگی انگلی یک موجود یعنی صیاد (Predator) سود برده و به موجود دیگر که طعمه یا صید (Prey) است، ضرر می‌رسد با این تفاوت که صیاد طعمه خود را کشته و مصرف می‌کند.
•    رقابت بین‌گونه‌ای (Interspecific Competition): رقابت بین گونه‌های مختلف بر سر منابع مانند وقتی که چند نوع کسب و کار از صنابع مختلف از ماده اولیه مشترکی در زنجیره تامین خود استفاده کنند.

 

 

* استفاده آموزشی از محتوای متنی این سایت یا بازنشر آن با ذکر نام وبلاگ کانکتوم کارآفرینی مجاز هست. هر نوع بهره‌برداری تجاری نیازمند کسب اجازه قبلی است. نقل قول مستقیم از متون این وبلاگ در مقالات علمی و پایان‌نامه و غیره می‌تواند توسط نرم‌افزارهای مشابهت‌یاب به عنوان سرقت علمی و ادبی شناسایی شود.

 

منابع:

1. Zhang, X., Yang, Y. & Chen, Y. History and future of business ecosystem: a bibliometric analysis and visualization. Environ Dev Sustain (2024). https://doi.org/10.1007/s10668-024-05318-6

2. Stauffer, R. C. (1957). Haeckel, Darwin, and Ecology. The Quarterly Review of Biology, 32(2), 138–144. http://www.jstor.org/stable/2816117

3. اردکانی، محمدرضا، 1385. اکولوژی. تهران، ایران: انتشارات دانشگاه تهران.

4. Rifa’i, A., Raharja, S. J., Rivani, R., & Purbasari, R. (2023). Three decades research in the field of business ecosystem. Cogent Business & Management, 10(2). https://doi.org/10.1080/23311975.2023.2234143

5. Thai, Q. H., Mai, K. N., & Do, T. T. (2023). An Evolution of Entrepreneurial Ecosystem Studies: A Systematic Literature Review and Future Research Agenda. Sage Open, 13(1). https://doi.org/10.1177/21582440231153060

6. https://www.nowavari.ir/article_102632_b472787dcce9278c425444c11ffc372a.pdf

7. Stam, E., van de Ven, A. Entrepreneurial ecosystem elements. Small Bus Econ 56, 809–832 (2021). https://doi.org/10.1007/s11187-019-00270-6

8. Management Science , Apr., 1956, Vol. 2, No. 3 (Apr., 1956), pp. 197-208